Հայ ազգի ինքնությունն ու արժանապտվությունն արտահայտող տարազները խեղաթյուրվում են։ Խեղաթյուրվում են ոչ միայն մեր ազգային հագուստի ինքնատիպ նախշերը, այլև դրանց յուրահատուկ ոճաբանությունը։
Շուկան ողողվել է մեր հարևան երկրների կողմից ձևախեղված հայկական զարդանախշերը կրող բազում կտորներով, ինչը մեծ ծավալներով իրացվում է մեր երկրում՝ քայլ առ քայլ ոչնչացնելով մեր ազգային հագուստը։
Մեր ժողովրդի մտածողության արտացոլանքը արտահայտող տարազները մեր ինքնությունը պահպանող եզակի հատկանիշներից մեկն է։
Հարցի լրջությունը պատկերացնելու համար, նշենք, որ ժամանակին եղել են տարազային բազում համալիրներ, որոնք սփռված են եղել 2 հատվածում՝ Արևմտյան Հայաստանում և Արևելյան Հայաստանում, որոնք էլ իրենց հերթին բաժանված են եղել բազմաթիվ տարազային խմբերի՝ Կարին-Ալեքսանդրապոլ-Էրզրում, Սյունիք-Արցախ, Տարոն-Մուշ-Տուրուբերան և դրանցում արտահայտվել է սոցիալական, տոնածիսական, սեռատարիքային և անգամ մասնագիտական տարբերությունները: Հենց այս պատճառով, տվյալ տարազին նայելուց՝ մարդիկ անմիջապես հասկանում էին, թե այդ տարազը կրողը ինչ խավի է պատկանել: Բնական է, որ ժամանակն ու մարդկային նախընտրությունները չեն կարող նույնը մնալ, սակայն այստեղ հարցը ոչ թե մարդկանց առօրյա հագուստի կամ զարդարանքի մեջ է, այլ սեփականը չճանաչելու, այն անգիտակցաբար ոչնչացնելու, ապականելու և մշակութային բազում հարցերում։
Թեման ավելի խորն ուսումնասիրելու և խնդիրներին լուծումներ գտնելու համար զրուցել ենք ազգագրագետ, դիզայներ, ոճաբան Վահե Քոթանյանի հետ:
Տարազների խեղաթյուրումը, ըստ Քոթանյանի, եկավ ոչ թե մեզանից, այլ՝ դրսից․«Մեր «հարևան» թշնամի երկրները փորձեցին, պարզապես մշակութային ուղով քանդել մեր երկիրը, քանի որ նրանց միակ գաղափարախոսությունը մշակութային ճանապարհով այն քանդելն էր, ամենահեշտ տարբերակով՝ դանդաղ մահվան տանելը։ Դա մշակութային հալածման տարբերակն է։ Եվ ընտրեց ճիշտ ուղի ու սկսեց հայկական նախշերից, հայկական տարազներից և այլն։ Զարմանալին այն է, որ ԽՍՀՄ տարիներին մեր հայկական պարի խմբերը, որոնք կրում էին հայկական վերականգնված տարազներ, բավականաչափ նման և նույնչափ լավ վերականգնված տարազներ էին, չհաշված ԽՍՀՄ֊յան արգելված տարիների, որ չէր թույլատրվում հայրենասիրական գաղափարախոսության կամ ազգային գաղափարախոսության մասին խոսել և այլն, բայց նրանք չքնաղ կերպով վերականգնում էին այդ տարազները և օգտագործում էին, որպես պարի հագուստներ։ Նույնը չեմ կարող ասել այժմէական հատվածի մասին, որովհետև չունենալով որևիցե արգելք, չունենալով բռնաճնշում՝ կապված հայրենասիրական թեմաների հետ, մենք ունենք պարային խմբերի հագուստներ, որոնք պարզապես հատակի շորեր են և չունեն տարազային որևէ լուծում և դրանց նույնիսկ վերականգնված հագուստ անվանելը՝ չափորոշիչներից վեր է»։
Մասնագետը հստակ նշում է, որ նախշերի խեղաթյուրումը կամ հայկական տարազի ի սպառ վերացումը կհանգեցնի հայկական մշակույթի, հայկական դիմագծի բնաջնջման և մեր մշակույթի տարալուծման, որովհետև հայկական դիմագիծն ու մշակույթն են միմիայն տարանջատում հայկականության սահմանները։
«Հիմա էլ, շատ֊շատ ցուցանմուշներում՝ եվրոպական, անգլիական, ռուսական թանգարաններում, ոչ թե նշվում է հայկական, երբ մենք գիտենք, որ բնիկ հայկական ասեղնագործություն է, այլ նշվում է անատոլիական կամ օսմանյան շրջանում արված աշխատանք։ Եվ ոչ ոք չի ասում, որ պատկանում է հայ ազգի մշակույթին։ Սա տարալուծման վտանգ է, որը տանելու է դեպի մշակութային խեղաթյուրման, ինչը կհանգեցնի նրան, որ տարիներ հետո մեր բնօրինակները, որոնք ունենք մեր թանգարաններում, այլևս չենք կարող համարել բնօրինակ, որովհետև մենք մեր բնօրինակները, մեր իսկ ձեռքով խեղաթյուրել ենք և աշխարհին ցույց տվել այն նախշերը, որոնք մեզ հրամցրել է մեր թշնամին», — ասում է մեր զրուցակիցը։
Ի սկզբանե մեր ձևակերպած հարցին, թե ինչպես օտարերկրյա տարազները ներթափանցեցին Հայաստան, Քոթանյանը հաստատեց, որ այս պահին շուկան ողողել են թուրքական և ադրբեջանական հագուստները, ապա իր միտքն ամրապնդեց, որ նրանք չեն ունեցել տարազ, քանզի եղել են քոչվոր ցեղեր՝ եղել են ցնցոտիների մեջ և անհնար էր, որ նրանք ունենային զարդանախշերով հագուստներ։
«Երբ նշվում է, որ այժմէական նախշերը «թուրքական» են, դա չի նշանակում, որ բնիկ թուրքական են, քանզի նրանք ոչ մի բան չունեն: Հարցն այն է, որ սեփականը չունենալով հանդերձ, հայկական նախշը նրանք վերափոխում են՝ ստանալով «թուրքական նախշ», այն էլ վերագրում են նոր՝ «թուրքական նախշի»: Մեր երկրում, հայտնի մասնագետներից մեկի կողմից ստեղծվեց հայկական նախշային արվեստ, ինչպես միշտ այդ կտորները վերցվեցին ու տարածվեցին Թուրքիայում և Ռուսաստանում, նրանք մի քիչ էլ շատ փող տվեցին և այդ կտորները սկսեցին թուրքերը գողանալ ու արտադրել իրենց միջոցով: Պատվերն իրականացվեց Թուրքիայում և իրենց գերհզոր մարքեթինգային քայլերի միջոցով կարողացան ստանալ այն՝ ինչ իրենց պետք էր:
Պետականորեն պետք է արգելվի այդ կտորների մուտքը Հայաստանը: Եթե գնում ենք շուկա ու տեսնում ենք 2 ապրանք, որոնցից մեկի՝ վատի գինը՝ 1 մետրի համար 1200 դրամ է, իսկ մյուս դեպքում, իրական հայկականի դեպքում՝ 8000 դրամ է, մարդու գրպանին 1200-ն ավելի հարիր է, իսկ մարդը հիմնականում գնում է մատչելի տարբերակը՝ տարածելով դա: Միակ տարբերակը պետական մակարդակով արգելանք դնելն է՝ արտադրելու ու ներկրելու վրա, քանի որ նրանք նույնպես գիտեն, որ դա «թուրքական» է և մշակութային հարված է՝ դեպի հայրենիք»:
Նա նշում է, որ բազում անգամներ է լսել, երբ արտաբերում են, հայկական տարազի կտոր նախադասությունը՝ «Հայկական տարազի կտոր գոյություն չունի: Հայկական տարազային համալիրը բաղկացած է մի քանի կտորների համադրությունից, որի հետ միաձուլված է հայկական ասեղնագործությունների մի շարք դպրոցների աշխատանքներ՝ Մարաշ, Սվազ, Քիլիս, ասեղնագործական հզոր յուրահատկություններ կան, որոնց շնորհիվ հայկական տարազը կարելի է անզեն աչքով տարբերակել: Գունային ներդաշնակում պարտադիր կերպով օգտագործվել է կանաչի և կարմրի համադրումը՝ կանաչը բուսականության, իսկ կարմիրը՝ արյան խորհուրդ, որոնք էլ ստեղծում են կյանքի ընդհանուր խորհուրդ: Օգտագործվում է օխրան, կապտամանուշակագույնը, մուգ կարմիրը և շատ քիչ օգտագործվում է դեղինն ու սպիտակը, քանզի շատ քիչ դետալային առումով են հանդիսացել հայկական տարազի մասը»:
Հայկական տարազները և նախշերը ավելի լավ ճանաչելու համար Քոթանյանն առաջարկում է՝ կապնվել մասնագետների հետ՝ ճշտումներ կատարելու նպատակով, հոլովակներ դիտել թեմայի վերաբերյալ (դրանցից մեկը կարող եք դիտել այստեղ), բանախոսությունների ներկա գտնվել:
«Խնդիրը վերացնելու միակ ճանապարհը մշակութային ճիշտ ձևակերպումը, կրթական միջոցներով մարդկանց գիտակցության աստիճանի բարձրացումը և հայկական շուկայում ճիշտ հայկական կտորի տարածումը: Եգիպտոսում ունենք գործարան, որն արտադրում է հայկական ճիշտ կտորներով նախշեր՝ պետության աջակցության դեպքում կունենանք ճիշտ և մատչելի կտոր: Ամեն ինչ կախված է պետությունից»։
Ուսումնասիրեցինք տեքստիլ շուկան՝ փորձելու պարզել , թե արդյոք բավարար է այն Հայաստանում տարազային կտորների և մեծ քանակությամբ թելի արտադրություն սկսելու և զարգացնելու համար: Պատասխանը, ցավոք մեկն է՝ ոչ: Ըստ մասնագետների Հայաստանում դեռ տևական ժամանակ անհնար է կազմակերպել կտորի և մեծ քանակությամբ թելի արտադրություն, քանզի դրանց հիմքը բամբակն է, իսկ նորմալ գործընթացներ սկսելու համար մեր երկրից առնվազն 10 տարի կպահանջվի՝ ամբողջական բամբակ ստանալու համար: Այլ հարց է, դրսից հումք բերելը և այստեղ պատրաստելը, սակայն դա էլ բավականաչափ թանկ կարժենա շուկայի և արտադրությունը կազմակերպողի համար, ինչը կկանգնեցնի փակուղու առաջ:
Վերադառնալով մեր տարազների առանձնահատկությունների թեմային՝ մասնագետը ասում է՝ «Յուրահատուկ մշակված լուծումներ կան մեր տարազներում, օրինակ տղամարդկանց համար տարազի համալիրի տաբատը՝ գալիֆեն, պատրաստվում էր 2 ոտքերի արանքում լայն հատվածով, որ նա կարողանա ձի թամբել կամ լեռ բարձրանալ: Գոյություն ուներ նաև տարազաձևանցքներ՝ յուրաքանչյուր տարածաշրջան ուներ իր տարազային յուրահատկությունը: Օրինակ Սասունի շրջանում ավելի շատ էին օգտագործում մորթին, որոնք ավելի տաք էին: Վանա լճի շրջանում տարազն ապահովում էր մարդու համար նորմալ ջերմաստիճան, իսկ քաղաքային շրջաններում, օրինակ՝ Կարինում և Էրզրումում, տարազներն ավելի ճոխ էին զարդային տեսանկյունից: Հայկական տարազը ոչ թե առաջնային նպատակ ուներ էսթետիկ նրբերանգ և գեղեցկություն հաղորդելու՝ այլ չարխափանության՝ մարդու օրգանիզմը չարից պաշտպանելու համար: Զարդարանքներն ու ասեղնագործությունները անում էին այն հատվածներում, որոնց միջոցով չարը կարող էր ներթափանցել՝ կրծքի հատված, թեզանիքների հատված, օձիքի հատված և այլն։ Էսթետիզմն ու գեղեցկությունը մղվում էին 2-րդ պլան»:
«Հիշե՛ք, որ մենք հասարակ ժողովուրդ չենք, որ ունենանք մեկ-երկու վառ գույնի կտորներով տարազ: Մեր ողջ տարազային համալիրը յուրահատուկ և բացառիկ խորհրդաբանական ծիսակարգային համակարգ է», — իր խոսքը եզրափակում է ազգագրագետը։
Դերենիկ Խաչատրյան
